Na szlakach pól bitewnych i cmentarzy z I wojny światowej
Obszar gminy Pleśna był terenem przełamywania linii frontu, który ustabilizował się w grudniu 1914 r. wzdłuż Dunajca, od jego ujścia do Wisły aż po Szczepanowice na południe od Tarnowa. Istniejące tu cmentarze wyznaczyły linię najcięższych bojów w grudniu 1914 r. oraz w pierwszych dniach maja 1915 r. Z doliny Dunajca linia obronna Rosjan przechodziła na wzgórza nad Lubinką (Lubinka – Wał), w rejonie Chojnika przekraczała rzekę Białą kierując się dalej linią wzgórz położonych na północny wschód od Ciężkowic, stąd biegła dalej ku Gorlicom. Stan taki trwał aż do 2 maja 1915 r., kiedy to podjęta przez sojuszników kolejna ofensywa i wielka, krwawa bitwa pod Gorlicami (operacja tarnowsko – gorlicka), wyparła ostatecznie Rosjan z terenu Galicji Zachodniej.
Strome wzgórza umocnione liniami okopów były trudne do zdobycia, toteż straty nacierających wojsk austriackich były tu największe. Cmentarze tego rejonu liczą nawet po kilkaset poległych żołnierzy. Po latach zapomnienia przywrócono im należną godność. Minęło blisko sto lat, lecz nadal zadziwiają nie tylko wielością mogił, ale także oryginalną architekturą. Cmentarze stały się, jak tego chcieli ich budowniczowie, miejscem poznawania i duchowej kontemplacji.
Konfiguracja terenu, gęsta sieć dróg lokalnych i wyznaczonych nimi szlaków turystycznych sprawia, iż poznawanie obiektów cmentarnych najlepiej realizować na rowerze. Część cmentarzy połączona jest ponadto znakowanym szlakiem cmentarnym i oznaczona kierunkowskazami, ułatwia to znacznie ich odnalezienie.

Wśród żołnierskich mogił
W obszarze gminy Pleśna znalazło się ich aż 19; w Rzuchowej cmentarz nr 196 , w Woźnicznej cmentarze nr 177, 178, 179, w Szczepanowicach cmentarze nr 194, 195 i 197, w Dąbrówce Szczepanowskiej cmentarz nr 193, w Lubince cmentarze nr 189, 191, 192, w Pleśnej cmentarz nr 173, w Łowczówku cmentarze nr 171, 172, w Rychwałdzie cmentarz nr 188, w Lichwinie cmentarze nr 185, 186, 187, w Janowicach cmentarz nr 190.

Rzuchowa
Cmentarz nr 196, odnajdziemy na wysokiej, pokrytej drzewami skarpie górującej nad korytem Białej. Cmentarne pole zamknięte jest kamiennym uskokowym murem, mogiły których jest 81 rozmieszczone są na pięciu tarasach. Spoczywa w nich 34 żołnierzy armii austro-węgierskiej oraz 52 Rosjan. Pomnik centralny stanowią dwie kolumny stojące w górnej części kwatery, projektantem cmentarza był Heinrich Scholz.

Woźniczna
Cmentarz nr 177, znajduje się na skraju lasu na stokach Słonej Góry, tworzy go 10 mogił zbiorowych i 74 groby pojedyncze. Pochowano tu 64 Austriaków i 60 Rosjan. Całość pola cmentarnego zamknięta jest metalowym ogrodzeniem rozpiętym między kamiennymi słupami. Pośrodku wzdłużnej osi cmentarza wznosi się kamienny obelisk z krzyżem na szczycie, betonowe nagrobki mogił zwieńczone są kutymi krzyżami. Cmentarz projektował Heinrich Scholz.

Cmentarz nr 178, cmentarz powstał według projektu Heinricha Scholza, jest to jedyny tego typu cmentarz w obszarze gminy. Założony został na planie koła, stanowi bardzo oryginalną kompozycję krajobrazową i architektoniczną. Pośrodku, na ziemnym kopcu wznosi się duży drewniany krzyż. Groby, a jest 30 otaczają krzyż podwójnym pierścieniem, cmentarz zamyka zewnętrzny krąg, który stanowi murek kamienny. Cmentarz ten jako jedyny został zapomniany, a przez to i zaniedbany, nie ma nawet przy nim tablicy informacyjnej, sprawiło to zapewne jego oddalenie od wsi i szlaków komunikacyjnych.

Cmentarz nr 179, leży w dnie doliny Białej, nieopodal linii kolejowej do Tarnowa. Jest to cmentarz niewielki, zaprojektował go Heinrich Scholz. Mieści 20 mogił, w których pochowano 3 żołnierzy austriackich i 17 rosyjskich. Cmentarne pole obejmuje mur kamienny z przerwą na metalową bramkę, spoza niego wyłania się drewniany krzyż, przed którym stoją ustawione w rzędach nagrobki z żeliwnymi krzyżami.

Szczepanowice
Cmentarz nr 194, położony jest bezpośrednio przy drodze, trakt do Janowic przez Lubinkę. W obrębie kamiennego muru mieszczą się 44 pojedyncze mogiły, zajmują je po połowie żołnierze armii austro-węgierskiej i rosyjskiej. W tylnej ścianie muru mieści się prostokątny obelisk z napisem i datami. Jest to kolejny cmentarz projektowany przez Heinricha Scholza.

Cmentarz nr 195, ten równie niewielki cmentarzyk jak i ten z numerem 194, zlokalizowany jest przy drodze Szczepanowice – Rzuchowa. W obrębie kamiennego ogrodzenia rozmieszczonych jest 21 mogił, w tym 7 zbiorowych, pochowano w nich 28 Austriaków i 30 Rosjan. Cmentarzyk urządzono wokół stojącej tu od 1853 r. kapliczki Matki Bożej z Dzieciątkiem. Cmentarz zbudował Segfried Haller.

Cmentarz nr 197, jest to jeden z najmniejszych cmentarzy wojennych tego obszaru, liczy zaledwie 78 m² i mieści poległych 14 Austriaków i 18 Rosjan. Cmentarz projektował Heinrich Scholz. Kwaterę wojskową zlokalizowano na starym cmentarzu ewangelickim. Pośrodku cmentarzyka wznosi się obelisk zwieńczony rzeźbą - hełmem antycznego wojownika, poza nim niewiele już świadczy o istniejącym tu cmentarzu wojennym.

Dąbrówka Szczepanowska
Cmentarz nr 193, cmentarz, a raczej dwie jego samodzielne kwatery położony jest w brzeżnych partiach lasu przylegających do drogi Szczepanowie – Lubinka. Jest to jeden z większych cmentarzy wojennych (1 788 m²), mieści aż 594 poległych żołnierzy. Swoistej oryginalności dodaje mu stojący obok kwatery austro-węgierskiej, monumentalny pomnik ufundowany przez cesarza Austrii. Pomnik mierzy 18 metrów wysokości, wybudowany został z głazów kamiennych. „… Nieśmiertelna sława wieńczy zwycięzców”, napisał im cesarz. W obszarze drewnianego ogrodzenia kwatery austro-węgierskiej spoczywają pod inskrypcją: „Zgasły nasze imiona, lecz jaśnieją nasze czyny”, żołnierze tej armii. W równych szeregach stoją tu betonowe nagrobki z krzyżami. W ciąg ogrodzenia wpisuje się drewniany krzyż na kamiennym postumencie. Kilkadziesiąt metrów dalej rozlokowana jest kwatera żołnierzy rosyjskich, urządzona w sposób podobny do austriackiej, różni ją dwuramienny krzyż prawosławny. Cmentarz zaprojektował Heinrich Scholz.

Lubinka
Cmentarze nr 191, nr 192, nr 189
Wszystkie te cmentarze położone są w partiach wierzchowinowych wzgórza Lubinka (412 m) i są przykładem cmentarzy frontowych powstałych w wyniku przełamania linii obrony wojsk rosyjskich w początkowych dniach maja 1915 r.
Cmentarz nr 191, położony jest na skraju lasu przy drodze biegnącej grzbietem Lubinki. Zbudował go architekt Heinrich Scholz dla 93 żołnierzy armii austro-węgierskiej i 111 żołnierzy rosyjskich. Pośrodku tego stosunkowo niewielkiego cmentarza wznosi się wysoki kamienny obelisk o formie walca zwieńczony kapitelem ozdobionym wieńcami z liści dębu. Przydaje on cmentarzowi dostojności. Po jego bokach rozmieszczonych jest 6 zbiorowych mogił, po 3 w każdym z rzędów.

Cmentarz nr 192, cmentarz ten wyróżnia się nie tylko swą wielkością (3 500 m²) ale i oryginalna architekturą, którą zaprojektował dla niego Heinrich Scholz oraz Gustav Rossman. Jest to obiekt reprezentacyjny dla Okręgu Tarnowskiego. Do cmentarza prowadzi leśna droga (z Lubinki do Janowic), od parkingu z drewnianą wiatą około 300 m. Już od wejścia zwraca uwagę wyniosła, murowana kaplica o neorenesansowych kształtach stojąca w zachodniej części cmentarza. Między filarami parteru zwieńczonymi trójkątnymi frontonami mieści się ołtarz polowy z dużym krzyżem. Mogiły rozmieszczone są na planie czworoboku wyznaczonego przez metalowe rury ogrodzenia, jest ich 324 (57 zbiorowych i 267 pojedynczych), spoczywa w nich 217 Rosjan i 358 żołnierzy armii austro-węgier. Mogiły rozmieszczone są w obrębie całego pola cmentarnego w systemie kwater rozdzielających narodowości i wojskowe szarże. Także nagrobki różnią się między sobą typem krzyży i tabliczkami imiennymi. Cmentarz, jak przystało na obiekt reprezentacyjny jest dobrze utrzymany i łatwo dostępny, warto tu wstąpić zważywszy na jego walory historyczne i architektoniczne.

Cmentarz nr 189, wzniesiony został w ciągu wierzchowiny Lubinka (412 m) – Wał (523 m) przy drodze do Siemiechowa, którą przebiega zielony szlak turystyczny. Jest to cmentarz niewielki okolony kamiennym murkiem, mogiły których jest 50 (26 mogił pojedynczych i 24 zbiorowe), ocieniają dwa rozłożyste dęby. W tylnej części cmentarza góruje nad mogiłami wysoki betonowy krzyż osadzony na kamiennym postumencie. Groby rozłożone są w pięciu rzędach, wyznaczają je betonowe, profilowane stele z dwoma typami krzyży i tabliczkami imiennymi. Budowniczym cmentarza był Heinrich Scholz.

Czesław Anioł

Piśmiennictwo:

Cz. Anioł, P. Bielak, M. Wiecek-Cebula – Powiat tarnowski, przewodnik turystyczny, Łapczyca 2013.
Roman Frodyma – Przewodnik turystyczny. Cmentarze wojenne z I wojny światowej na Ziemi tarnowskiej. Krosno 2006.

Materiał powstał w ramach działalności strony informacji turystycznej it.dunajecbiala.pl.