Od warownej osady do pańskiej rezydencji - Czas fortyfikacji i zamków

Wojnicz – wały kasztelańskie
Ostatnim warownym miejscem, które wpisuje się w dolinę Dunajca, lecz chronologicznie następującym po okresie grodowym, jest stare miasto Wojnicz, niegdyś siedziba kasztelanii, i komora celna.
XI-to wieczna osada Wojnicz została założona na cyplu otoczonym zakolem Dunajca, potęgowało to jej obronność wobec braku trudno dostępnych wzniesień na jakich lokowano dotąd osady. Długość obwałowań tego pierwszego grodu wynosiła 150 m, za jego linią kształtowało się podgrodzie przybierając kształt owalny uformowany w osi szlaku ruskiego.
Pozostałościami okresu grodu kasztelańskiego w Wojniczu są fortyfikacje ziemne, tak zwane wały kasztelańskie. Ich budowę określa się na wiek XI, chociaż ich ostateczny kształt nadany został w wiekach XIII – XV. Miasto leżało w nizinnej okolicy, nie mogło więc być w sposób naturalny zabezpieczone na wypadek napadu wroga. Zatem dla ochrony grodu stworzono system podwójnych wałów i fos zasilanych wodami Dunajca. Wały były konstrukcji ziemno – drewnianej, sięgały wysokości 5 m, a szerokości przy podstawie 10 – 12 m, na zewnątrz pierwszej linii wałów przebiegała fosa. Po wojnach szwedzkich wały zaczęły stopniowo zanikać, i ostały się zaledwie ich fragmenty w południowej i południowo-wschodniej części miasta. Ich przebieg został zatarty także przez późniejszą miejską zabudowę. Jako szczątkowy relikt występują po zachodniej stronie kościoła parafialnego św. Wawrzyńca i plebani oraz na terenie parku przydworskiego.

Wielka Wieś – zamek Trzewlin
Od Roztoki w dół, dolina Dunajca staje się coraz szersza, otaczające ją pogórskie wzgórza są tu od siebie znacznie oddalone. Na jednym z nich na tzw. „Panieńskiej Górce” (Panieńska Góra - 331 m) znajdują się nikłe ślady zameczku zwanego „Trzewlin”. Góra ta kojarzona z szańcami niewiernych żon z czasów wypraw Bolesława Śmiałego na Ruś, nie nosi obecnie żadnych ich śladów, dopatrzyć się tu jedynie można ruin owego XIV-to wiecznego zameczku Trzewlin. Być może wzniesiono go na legendarnych szańcach. Informacji o przeszłości historycznej tutejszej warowni – zameczku „Trzewlin” na Panieńskiej Górze jest niewiele, nie ma też pewnych informacji czy w ogóle budowa zamku została zrealizowana do końca. Budowla obronna, której ruiny zalegają szczyt stromego wzgórza wznoszącego się nad doliną Dunajca, pochodzi z XIV w. (a może z końca XIII) i była według archeologów zamieszkana do XVII w. Zamek składał się z dwóch części, na przełączce poniżej szczytu widoczne są ślady obwałowań i fos, zaś na wierzchołku wzgórza sterczą fragmenty kamiennego muru obwodowego. W wyższej części wzgórza ulokowany był zamek górny, obrys fundamentów ma kształt zbliżony do kwadratu o bokach 40 x 40 m. W niższej części stały również ufortyfikowane zabudowania podzamcza, przez które prowadził wjazd do zamku górnego. Wzniesienie zamku na Panieńskiej Górze stanowiące jedno z gniazd obronnych ciągu drogowego doliny Dunajca przypisuje się kasztelanowi zamku czchowskiego Andrzejowi Rawiczowi herbu Półkozic. Jego syn również Andrzej, określa siebie w 1388 r. jako Andrzej z Trzewlina. W XVII w., po wojnach szwedzkich mury zamku zostały rozebrane przez wojnickich mieszczan i warownia od tego czasu powoli przeistaczała się zwolna w gruzy. Pauli Żegota, jeden z XIX-to wiecznych podróżników, tak pisał o zamku powołując się na Dzieje Korony Polskiej Ł. Górnickiego:

„Pamiętny jest pobytem króla Zygmunta I wraz z Boną i żoną syna Zygmunta Augusta w r. 1543, podczas szerzącego się morowego powietrza, przed którem Zygmunt Aug. do Wilna umknął, ojciec zaś jego do Zatora, skąd na prośbę Spytka pana z Tarnowa, podksarb. koron., udał się do tego zamku”.

Znany rysownik, krajoznawca M.B. Stęczyński narysował sterczące jeszcze w 1848 r. z bezleśnego szczytu fragmenty obwałowań i zamkowych murów. Na widoczku wyraźnie widoczny jest ścięty wierzchołek góry w miejscu posadowienia zamku górnego i przełączka oddzielająca go od niższego podzamcza.
2.06.2004 r. zamek obronny na „Panieńskiej Górze” został wpisany do rejestru zabytków. Od Wojnicza prowadzi do niego niebieski szlak turystyczny.

Melsztyn – pańska rezydencja
Zamek w Melsztynie jest klasycznym przykładem ośrodka wielkiej posiadłości rycerskiej jakim stał się po przebudowie podjętej w roku 1541 przez magnacki ród Jordanów herbu „Trąby”. W 1079 r. o czym wspominają źródła pisane istniała tu już wieża strażnicza strzegąca szlaku doliny Dunajca. Wzniesiono ją na wysokim wzgórzu (317 m) nieopodal starego grodu („Zamczysko”) w Zawadzie Lanckorońskiej, które wówczas już nie istniało. Nazwa zamku, a pierwotnie osady, bierze swój początek od osadników niemieckich sprowadzonych w dolinę Dunajca po najazdach tatarskich i wywodzi się od założonych tu przez nich młynów wodnych – mellstein (kamień młyński). Pod koniec XIII w. Melsztyn i okoliczne dobra ziemskie stały się własnością rodu Leliwitów. Budowę zamku w Melsztynie rozpoczął w 1347 r. kasztelan krakowski Spycimir herbu „Leliwa” znany jako Spytek I z Melsztyna. W Melsztynie ustanowiona została komora celna celem pobierania myta od przewożonych tędy towarów.
Trzon warownego zamku stanowiła czworoboczna, ceglana wieża wysokości 25 m, w dolnych partiach kamienna, była to równocześnie wieża mieszkalna. Kształt zamku nawiązywał do ukształtowania terenu i miał zarys nieregularnego wydłużonego prostokąta. Zamek w latach 1511 – 1697 przeszedł do innego magnackiego rodu, byli to Jordanowie herbu „Trąby”. Około 1541 r. zamek został na ich zlecenie przebudowany w stylu renesansowym. Obiekt został powiększony i otrzymał bardziej reprezentacyjny wystrój przy równoczesnym zachowaniu funkcji obronnych. Kolejnymi właścicielami zamku byli Tarłowie herbu „Topór”, a po nich Lanckorońscy herbu „Zadora”. Za ich czasów, a podczas walk wojsk rosyjskich z oddziałami konfederatów barskich, zamek został w 1771 r. zdewastowany, a następnie spalony przez Kozaków. W 1832 r. Seweryn Goszczyński wspomina o zamku w Melsztynie już jako o ruinach. Współcześnie ruiny zamku zajmują jedynie sam szczyt wzgórza opadającego ku Dunajcowi. Zachowały się fragmenty wieży (donżon) z obramowaniem okien i otworami strzelniczymi oraz elementami renesansowej kamieniarki. Z pałacu renesansowego jak i z murów obwodowych pozostały jedynie resztki. Widoczne, częściowo zachowane fragmenty piwnic były zbiornikami na wodę. Wzgórze zamkowe jest ciekawym punktem widokowym na leżącą poniżej dolinę Dunajca. Zamek pozostający przez długi czas w zapomnieniu i postępującej ruinie ma obecnie szansę zatrzymać się w procesie destrukcji. Zamek przejął bowiem w dzierżawę Urząd Miasta i Gminy w Zakliczynie i podjął prace nad częściową rekonstrukcją zamku i zabezpieczeniem ocalałych resztek budowli. Do ruin zamku w Melsztynie prowadzi niebieski pieszy szlak turystyczny Melsztyn – Dębno.

Minął czas grodów, fortyfikacji i zamków. Na przestrzeni swych dziejów odegrały istotną rolę osadniczą i administracyjną. Dziś już jako ruiny lub nikłe terenowe ślady pozostają jedynie wspomnieniem minionego czasu, stają się ciekawymi obiektami krajoznawczego poznawania.

Czesław Anioł

Piśmiennictwo:
Gabriel Leńczyk - Katalog grodzisk i zamczysk z terenu Małopolski, Kraków 1983 r.
J. Marszałek - Katalog grodzisk i zamczysk woj. Tarnowskiego, Tarnów 1981 r.