Arianie nad Dunajcem

Arianizm w odmianie występującej na ziemiach polskich nazwany został ruchem braci polskich. Ten nurt protestantyzmu czerpiąc z jednej z wczesnochrześcijańskich doktryn lansowanych przez aleksandryjskiego Ariusza żyjącego na przełomie III i IV w. W ruch antytrynitaryzmu włączyli się polscy kalwini, wyodrębniając się w latach 60-tych XVI wieku w tzw. zbór mniejszy (Eclesia minor). Głównymi ośrodkami tego ruchu był Pińczów i Raków na kielecczyźnie, tu skupiło się centrum życia religijnego i oświatowego arian – braci polskich.



Bracia polscy trafili nad Dunajce za sprawą rodu Taszyckich, którzy byli właścicielami Lusławic koło Zakliczyna, a także innych okolicznych dóbr, przejściowo należał do nich i zamek w Melsztynie. Szczególnie aktywnymi byli Stanisław i Achacy Taszyccy, którzy wybudowali przy swoim dworze w Lusławicach zbór, a następnie zorganizowali szkołę i drukarnię (przeniesioną z Rakowa). Pod koniec XVI w. przyjechał do Lusławic będących wtedy we władaniu Abrahama Błońskiego włoski filozof i teolog, przywódca duchowy arian Faustyn Socyn (1539-1604).

W Lusławicach przebywali także inni wybitni ideolodzy ruchu ariańskiego, w tym Piotr Stojewski i Janusz Schlichting. Miały tu miejsce liczne zjazdy i synody ariańskie. Faustyn Socyn zmarł w Lusławicach 3 marca 1604 i tutaj został pochowany. Socyn wywarł tak wielki wpływ na polskich arian, że wkrótce jego zwolenników zaczęto nazywać socynianiami. Ruch arian na terenie Lusławic i w okolicach Zakliczyna zakończył się w roku 1655, Achacy Taszycki przeszedł na powrót na katolicyzm, a zbór zamienił na dworski lamus.

Tradycje trwania arianizmu w rejonie Czchowa, Rożnowa i Zakliczyna były dość żywe jeszcze w XIX w. W Rożnowie osiadł n.p. sławny socynian Andrzej Wiązowaty (jego matką była córka Faustyna Socyna), po ukończeniu szkoły w Rakowie i Uniwersytetu w Lejdzie i po licznych podróżach po kraju, został ideologiem braci polskich, a w Rożnowie pełnił funkcję pastora i kaznodziei. W zbór ariański został wówczas zamieniony rożnowski zamek dolny. W 1660 r. w Rożnowie odbyła się głośna 5-cio dniowa dysputa teologiczna, której po stronie arian przewodniczył Andrzej Wiszowaty. W skutek uchwały sejmowej skazującej arian na wygnanie z kraju, przeniósł się Wiszowaty ostatecznie do Amsterdamu, gdzie zmarł w 1678 r. Zbory ariańskie, w które zamienione zostały także kościoły katolickie istniały jeszcze w Tropiu, Zbyszycach i Przydonicy.

Bracia Polscy w relacji XIX-to wiecznych podróżników
Do tematu arian osiadłych w miejscowościach leżących nad Dunajcem nawiązują w swych reportażach z podróży po Galicji ówcześni wędrownicy, jednym z nich był Maciej Bogusz Stęczyński. Posłużmy się zatem jego spisanymi wrażeniami:

„ … Lusławice należały dawniej do rodziny Taszyńskich, z których jeden skłoniwszy się do nowej sekty Socyjanów, założył tu kościół i drukarnię dla tego wyznania, a nauczyciela Fausta – Socyna gościnnie w dom swój przyjął. Socyn mieszkał czas jakiś w Krakowie, ale od uczniów akademii objętej właśnie przez Jezuitów, kilkakroć źle przyjmowany, a nawet zbity okropnie, przeniósł się do Lusławic, gdzie w roku 1604 wiekiem obarczony spokojnie życia dokonał. W pięknej, nieco wyżej nad drogą leżącej równinie został Socyn pogrzebany, i kamień jego grobowy, który na tym obrazku widzimy, zachował się aż do naszych czasów. Kamień czterograniasty ciosowy wywrócony przez wzgardę naumyślnie z napisem włoskim po większej części zatartym, służy Socynowi za nagrobek. Tu niegdyś stała świątynia Aryańska, a miejsce to było przez długie lata czczonem przez wszystkich różnowierców. Śliczne to jest miejsce, ocienione wokoło odwiecznemi lipami i grabami w półkole zasadzonemi; w dali z pomiędzy drzew rozłożystych poza krętemi brzegami bystrego Dunajca wystają góry malownicze zielonością lasów pokryte, kamienistemi bokami tu i ówdzie błyszczące; na jednej z nich sterczą samotne, w zwaliska rozsypane, a przecież tyle myśli, uczuć i wspomnień budzące mury sławnego ongi zamku Melsztyńskiego.”

Lusławickie wspomnienia
Po braciach polskich w Lusławcach zachowały się nie tylko relacje podróżników, w rozległym parku, nieopodal dworu, stoi jeszcze dawny zbór arian. Jest to niewielki, jednopiętrowy budynek o podstawie kwadratu ze czterospadowym dachem. Przy północnej granicy posesji mieści się ponadto mauzoleum Fausta Socyna, ten ośmiokątny grobowiec jest budowlą symboliczną, bowiem pierwotny grób zniszczyli okoliczni chłopi, przypisując Socynowi zaistniałe wówczas klęski żywiołowe. Obecne mauzoleum ufundowali w 1930 roku rozproszeni po świecie arianie, a zaprojektował go Adolf Szyszko-Bohusz. Wyryty na grobowcu napis (po włosku) przekazuje potomnym taką sentencję:

"... Kto sieje cnotę ten zbiera sławę, a prawdziwa sława przeżywa śmierć.."
Współcześnie, właścicielem stojącego w Lusławicach dworu (jest to budynek klasycystyczny pochodzący z początków XIX w.) i rozległego parku, jest wybitny polski kompozytor Krzysztof Penderecki. Vis a vis jego posiadłości powstało Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego.
Jeśli ktoś trafi do Lusławic i zostaną mu udostępnione pamiątki po braciach polskich, niech nad mauzoleum odniesie się do słów dumki Grzymisława Zduńskiego, który pisał:
„Jak tu spokojnie, uroczo dokoła,
I wszystko świętem pokryte milczeniem;
Jakby się cichej modlitwy anioła,
Najmniejszym przerwać lękano skinieniem.

I tylko czasem ptaszyna swe pienia
Śród drzew rozpocznie, chwilkę kwili, dzwoni;
I wnet umilknie i skryty w zacienia,
Długo znów, długo piosnki nie uroni! …”

Czesław Anioł

Piśmiennictwo:
M.B. Stęczyński - Okolice Galicyi, Lwów 1847
Żegota Pauli - Wyimki z podróży po Galicji w 1831 r., (w) „Rozmaitości”, Lwów 1835, nr 47 - 52

Materiał został opracowany w ramach działalności strony www.it.dunajecbiala.pl 

Polecamy serwis o Lusławicach www.luslawice.pl